Film | Muzyka | Pasje

HIACYNT
polska premiera: 15.10.2021
reż. Piotr Domalewski

moja ocena: 6/10

W 1985 roku Milicja Obywatelska z błogosławieństwem służb bezpieczeństwa rozpoczyna akcję “Hiacynt”. To precyzyjnie zaprojektowana operacja wymierzona w homoseksualnych mężczyzn, których przyłapywano na gorącym uczynku, przesłuchiwano, zastraszano i szantażowano, brutalnie zmuszając do współpracy. W latach 80. komunistyczne państwo miało już mocno podkopane fundamenty, by nie rzec – gniło od środka. Nikt jeszcze wówczas nie dostrzegał, że PRL niechybnie chyli się ku upadkowi, dlatego wszelkie działania mające zaburzać poczucie bezpieczeństwa wśród obywateli uważano za pożądane. Inwigilacja środowisk homoseksualnych w komunistycznej Polsce ma długie tradycje, ale przed “Hiacyntem” nigdy wcześniej z takim rozmachem nie rozpędzono takiej machiny nienawiści i pogardy, nie przetrącono tylu życiorysów, w tak skoordynowany sposób nie zbierano haków na tę grupę społeczną jak u schyłku PRL.

Nie można mieć pretensji do twórców Netflixowego “Hiacynt”, że nie poświęcili dostatecznie dużo miejsca historycznemu wprowadzeniu do tematu do tej pory w rodzimej kulturze niezbyt popularnego. Swoistym przypisem dla dzieła Piotra Domalewskiego za kilka tygodni może stać się książka Remigusza Ryzińskiego, która ukaże się nakładem świetnego wydawnictwa Czarne. W filmie chodzi przede wszystkim o efektowne wtłoczenie ponurej, komunistycznej rzeczywistości w ramy rasowego kina gatunkowego. Ten klimatyczny kryminał spowija ponura, Fincherowska aura, którą opleciona została ówczesna Warszawa. Szare miasto w mroku, które w obiektywie Piotra Sobocińskiego wygląda i przygnębiająco, i złowieszczo. Stolica rozpadającego się kraju, w którym samotni ludzie wydają się jeszcze bardziej samotni. W to otoczenie ze swoją delikatną posturą idealnie wpisuje się Tomasz Ziętek, który majestatycznie potrafi snuć się po ciemnych ulicach i niedoświetlonych korytarzach policyjnego posterunku. Naprawdę w “Hiacyncie” zrobiono wiele, by polski film nie był ubogim krewnym noirowej klasyki.

Tym bardziej może zaskakiwać fakt, że Domalewskiego w ogóle nie interesuje kryminalna intryga. Są jakieś zbrodnie, milicyjne śledztwo, sprawca faktyczny i ktoś wyżej, kto pociąga za sznurki. Te zdarzenia służą tylko temu, by grany przez Ziętka Robert stał się tragicznym bohaterem pewnego, z jego puntu widzenia nieoczekiwanego romansu. Chłopak pnie się po ścieżkach milicyjnej kariery, co jest tyleż zasługą jego ambicji, ile odpowiedniego urodzenia – jego ojciec to wysoko postawiony funkcjonariusz państwowego aparatu. Czeka na niego szkoła oficerska w Szczytnie oraz ślub z ładną archiwistką. Wszystko w życiu Roberta płynie spokojnym nurtem, dopóki nie zaczyna badać sprawy zabójstw w środowisku stołecznych homoseksualistów. Przy tej okazji poznaje studenta Arka (Hubert Miłkowski), który wprowadza go do świata funkcjonującej w kolorowej konspiracji mniejszości i stawia przed nim pierwsze, poważne, życiowe pytania. Te tożsamościowe okażą się najbardziej kluczowe dla tej historii.

Wraz z rozwojem akcji “Hiacynt” coraz mocniej grzęźnie w znanych schematach i konwencjach – zakazanego romansu, konfliktu ojciec-syn, tożsamościowego kryzysu. Pomimo wielu nieznośnych oczywistości, Domalewski umiał utrzymać dobrą temperaturę emocjonalnego napięcia między bohaterami. Największą wartością tego filmu jest jednak zupełnie coś innego – jego aktualność. Historyczny kontekst i gatunkowy kostium mają wymiar symboliczny. Ta ponura rzeczywistość PRL łączy się z sytuacją dzisiejszą, stając się przestrogą o tym, że historia w jakimś stopniu, zupełnie niepotrzebnie się powtarza. To już w naszym kinie pewna norma, że musimy wrócić do przeszłości, by rozliczać nasze teraźniejsze grzechy i zaniechania.

ŻEBY NIE BYŁO ŚLADÓW
polska premiera: 24.09.2021
reż. Jan P. Matuszyński

moja ocena: 6.5/10

Książkowy reportaż Cezarego Łazarewicza to wspaniała robota i przerażająca lektura. Z niespotykaną wręcz precyzją oddająca zgniliznę późnego okresu PRL, a jednocześnie budująca ten obraz niebywałego zaangażowania reżimu w tuszowanie sprawy tyleż bestialskiego, ile bezsensownego zabójstwa maturzysty z Warszawy. Tekst źródłowy stanowi największy kapitał filmu Jana P. Matuszyńskiego, ale to też zarazem jego największe przekleństwo. Autorka scenariusza, Kaja Krawczyk-Wnuk, postanowiła skupić się na tej samej idei, co Łazarewicz – ukazać ogromne wysiłki aparatu władzy, by ukryć prawdę o śmierci Grzegorza Przemyka i brutalnie przeforsować wygodną dla rządzących wersję wydarzeń z majowego dnia 1983 r. To, co doskonale sprawdziło się w książce, niekoniecznie dobrze działa w przypadku narracji filmowej. Za dużo tu szczegółów, bohaterów, perspektyw. Inna sprawa, że nie sposób pojąć w pełni “Żeby nie było śladów” nie znając kontekstu i historii – tej, która się wydarzyła przed śmiercią Przemyka (stan wojenny, narodziny Solidarności), jak i później (zabójstwo Popiełuszki, przełom 1989 r.). Grzegorz Przemyk (Mateusz Górski) w filmie twórcy “Ostatniej Rodziny” to bohater stricte pretekstowy. Pojawia się na chwilę tylko po to, by zostać skatowanym na milicyjnym posterunku i umrzeć kilkadziesiąt godzin później w wyniku doznanych obrażeń. Chłopak od początku staje się symbolem ponurej epoki. Takim, jakim go postrzegamy dzisiaj, a niekoniecznie jakim był wtedy. Gdy snuł plany na przyszłość i zawadiacko włączał się w opozycyjną aktywności środowiska swojej matki. Barbara Sadowska (Sandra Korzeniak) wraz z Jurkiem Popielem (Tomasz Ziętek) spróbują zawalczyć o to, by winni śmierci chłopaka zapłacili za swoje czyny. Gdy na pogrzebie zjawia się setki tysięcy osób, a mszy przewodniczy ksiądz Popiełuszko (Adam Bobik), sprawa staje się polityczną i trafia do tych, którzy rządzą ówczesną Polską. Ich cel jest jasny – za wszelką cenę zalegalizować swoją wersję zdarzeń. Prawda nie ma w tym starciu żadnych szans.

Uczynienie Jurka Popiela głównym bohaterem “Żeby nie było śladów” to sprytny pomysł. Pozwala on na większą fabularyzację wydarzeń i wprowadzenie do filmu wątków jeszcze dobitniej pokazujących ofensywę aparatu represji. Służby utrudniają życie matce Przemyka i tym, którzy ją wspierają w roli oskarżyciela posiłkowego w nadchodzącym procesie, uderzają w rodzinę Popiela, właściwie ją rozbijając, w końcu łamią jednego z sanitariuszy, by ten wziął na siebie winę, oczyszczając w ten sposób z zarzutów milicjantów. W pewnym momencie ofiarą partyjnych gierek staje się nawet prokurator generalny, do tej pory polityczny koniunkturalista, który teraz nie ma zamiaru działać po myśli otoczenia Kiszczaka. Szeroka i wielowątkowa perspektywa czasem ustępuje miejsca tej bardziej osobistej. Pogrążona w żałobie i bezsilności wobec państwowego barbarzyństwa Barbara Sadowska w interpretacji Sandry Korzeniak to jednak postać wyjęta jakby z zupełnie innej opowieści. Bardziej intymnej i kameralnej, skupionej na człowieku i jego indywidualnym bólu. Gdyby to cierpiąca matka stała się główną postacią w filmie, nie miałby raczej szans ziścić się scenariusz monumentalnej, freskowej narracji, w jaką poszedł Matuszyński.

Wydaje mi się, że największym problemem “Żeby nie było śladów” jest to, iż spojrzenie jego twórców determinuje współczesny osąd realiów Polski czasów schyłkowego PRL-u. Dla nas bowiem Przemyk razem z Popiełuszką są wielkimi i dramatycznymi symbolami tamtej, mrocznej epoki. Niezłomna postawa środowiska skupionego wokół Sadowskiej, w tym ewidentnie napisanej na potrzeby filmu postaci Jurka Popiela, uosabia opozycyjny etos lat 80. Z drugiej strony, partyjni dygnitarze mają tak karykaturalne rysy, że naprawdę nie wydają się ludźmi z krwi i kości. Operacyjna działalność agentów w terenie to nic innego jak kolejne “Życie na podsłuchu”. Z ekranu pada też wiele górnolotnych i niestety teatralnie brzmiących słów o prawdzie, która kiedyś zwycięży, ofierze, która nie pójdzie na marne i walce, której nie można odpuścić pomimo jej ceny. A w filmie są ciekawsze wątki o również uniwersalnym przesłaniu. Z relacji Jurka z ojcem (Jacek Braciak), niegdyś oficerem Wojska Polskiego, który z troski o syna i realnej oceny systemu postanawia pomóc przez donoszenie do SB, płynie smutna refleksja o tym, jak brutalnie potrafi rozmijać się rzeczywistość dzieci i ich rodziców.

W historii o zabójstwie Grzegorza Przemyka najważniejsi i zarazem najciekawsi są przecież ludzie. Wielu z nich w tych okolicznościach złamano życiorysy, zrabowano życiową energię, odebrano wszelką nadzieję. Zrobiono to dla kariery, fatalnie pojętej lojalności, jednostkowej pychy, ślepej wiary w system będący na granicy rozkładu. Akurat dobrze, że większość z tego wybrzmiewa z filmu Matuszyńskiego. To też najbardziej jaskrawe połączenie przeszłości z polską teraźniejszością naszych czasów. Znów jedynie zabrakło mi w filmie tej puenty nie o tym, że winnych komunistycznych zbrodni nigdy nie osądzono, ale że działo się to raptem kilka lat przed upadkiem tego okropnego systemu. Mając tę oś czasu w pamięci, śmierć Przemyka czy Popiełuszki jawi się jako jeszcze większe okrucieństwo i koszmarny bezsens.

NAJMRO. KOCHA, KRADNIE, SZANUJE
polska premiera: 17.09.2021
reż. Mateusz Rakowicz

moja ocena: 5.5/10

W Polsce mamy szczególny stosunek do okresu przełomu lat 80. i 90. W masowych wspomnieniach zapomnieliśmy, jak ponury i szary to był czas. Hiperinflacja, smutnie puste sklepy, wieczny niepokój i towarzyszące mu zmęczenie przepychankami władzy z protestującym ludem pracującym. Zepsucie systemu jak wirus wyniszczające społeczną tkankę. Przez potężne, ciemne chmury naprawdę rzadko przebijały się wątłe promyki słońca, zwiastujące nadchodzące zmiany, których beneficjentami jako kraj i społeczeństwo mieliśmy zostać dopiero wiele lat później. A mimo to współcześnie w odbiorze czasów ustrojowej transformacji pozostajemy niepoprawnymi romantykami, co z premedytacją wykorzystuje Mateusz Rakowicz w najbardziej przebojowym filmie sezonu. Zdzisław Najmrodzki w przygnębiającej rzeczywistości lat 80. był nie tylko bohaterem popularnego programu “997”, ale także idolem mas, wywodzącym się z ludu bon vivantem, nieustannie grającym na nosie znienawidzonym w PRL organom ścigania. W wersji Rakowicza tytułowy Najmro (Dawid Ogrodnik) celebrował życie, wchodząc do Pewexów pod osłoną nocy i wynosząc z nich najcenniejszy towar. Nie potrzebował maski i broni, wystarczyły plakaty “Klątwy Doliny Węży”, zasłaniające dziury w ścianie. Bawił się w najmodniejszych lokalach – w cekinach, brokacie i doskonale przyciętym wąsie beztrosko tańczył w rytm największych przebojów epoki. Rozbijał się po kraju w soczyście czerwonym polonezie i rzucał doskonałymi dowcipami w każdej okoliczności, nie ważne, czy jego odbiorcami byli strażnicy więzienia, z którego miał właśnie uciec, co uczył prawie 30 razy czy przypadkowo poznana kinooperatorka Tereska (Marta Wągrocka), mająca okazać się wielką miłością sympatycznego złodzieja. Prawda o Najmrodzkim była zgoła odmienna, ale kto by się tym przejmował. Jest prawda czasu, jest prawda ekranu.

Debiutujący w pełnym metrażu Rakowicz z nostalgii czyni swój największy oręż. Nie interesuje go ani storytelling, ani biograficzne czy realistyczne aspekty opowiadanej historii. “Najmro” nie jest przecież typowym heist movie, a tym bardziej pierwszą z brzegu kryminalną komedią made in Poland. To filmowy festiwal z fajerwerkami celebrujący styl i formę, do czego mit Najmrodzkiego nadał się znakomicie. Polonez inscenizacyjnej fantazji ma wciśnięty do końca pedał gazu. Czego tu nie ma! Slow motion atakuje co kilka minut, ekran dzieli się, by w kadr wrzucić jeszcze więcej wizualnych bodźców, kamera wyłapuje najbardziej nieoczywiste ujęcia, a w pokoju montażowym na pewno dla kurażu popijano szampana. Jakby tego było mało, za każdym razem, gdy Najmro pojawia się na ekranie możemy spodziewać się zgrywy, żartu, zawadiackiego mrugnięcia okiem, które wywołają salwy niepohamowanego śmiechu. Tylko ja w sumie na “Najmro” nie bawiłam się tak jak wszyscy. Ten humor, którym przesiąknięty w nadmiarze jest film, nie jest moim. To humor moich rodziców, których niezmiennie od dekad najlepiej rozweselają stare polskie komedie, a wobec czasów słusznie minionych czasem wykazują się czułym, acz odrobinkę niezdrowym sentymentem.

Gdy w pierwszych minutach filmu słyszymy “Nic nie może wiecznie trwać” Anny Jantar, nie mamy prawa zapamiętać tego momentu, “Najmro” naszpikowane bowiem zostało takimi komiksowo-teledyskowymi fragmentami. Także reżyser nie potrafi tak uwypuklić tego momentu, byśmy w finale historii Najmrodzkiego potrafili wrócić do słów jednego z największych, polskich przebojów. Historia tego faceta z jednej strony stała się pretekstem dla bombastycznego kina rozrywkowego, z drugiej – dla refleksji o przemijaniu epok i bohaterów, lecz Rakowicz tej baśni o pociesznym złodzieju w polonezie nie potrafił efektownie spuentować. Bo życia Najmrodzkiego po wyjściu z więzienia w latach 90. nie dało się już podkoloryzować żadnym filtrem, wariackim montażem czy efektownym slow motion. Dramaturgicznie to już zupełnie inna opowieść, wymagająca zdecydowanie czegoś więcej niż zgrabnego dowcipu i chwytliwej piosenki. W gąszczu tego efekciarstwa zabrakło mi właśnie takiej błyskotliwej puenty, dzięki której “Najmro” byłby naj na zupełnie innym niż tylko rozrykowy poziomie. Z bezrefleksyjnego budowania pomników mitom nic dobrego jeszcze nie wyszło.